Buổi tọa đàm “Vai trò của nghiên cứu trong thực hành sáng tạo” tổ chức chiều ngày 22/10/2025 tại Cơ sở Nghĩa Đô, Trường Khoa học Liên ngành & Nghệ thuật, ĐHQGHN đã mang đến một không gian đối thoại cởi mở giữa nghệ sĩ, kiến trúc sư và giám tuyển. Thông qua chia sẻ của ba diễn giả Phạm Hà Ninh (Á Space) và nhóm Exutoire gồm Bùi Quý Sơn và Paul-Antoine Lucas, tọa đàm đặt ra nhiều suy ngẫm về mối quan hệ giữa nghiên cứu và sáng tạo, hai yếu tố tưởng chừng tách biệt nhưng thực chất đan xen và nuôi dưỡng lẫn nhau trong quá trình làm nghề. Đây không chỉ là dịp để người trẻ nhìn nhận lại vai trò của nghiên cứu trong thực hành nghệ thuật, mà còn mở ra hướng tiếp cận đa chiều, thực nghiệm và gắn với bối cảnh xã hội đương đại.

Về phía nhà trường, tham dự buổi tọa đàm có TS. Trần Yên Thế – Trưởng bộ môn Nghệ thuật thị giác, ThS. Nguyễn Thị Tuệ Thư, ThS. Phạm Minh Quân, TS. Lê Phước Anh – Trưởng khoa Kiến trúc, Đô thị & Khoa học bền vững, cùng đông đảo sinh viên ngành Nghệ thuật thị giác và học viên cao học Công nghiệp văn hóa & Sáng tạo.

Nghiên cứu với tư cách là nền tảng của thực hành sáng tạo

Mở đầu buổi tọa đàm, nghệ sĩ Phạm Hà Ninh chia sẻ quan điểm về vai trò không thể thiếu của nghiên cứu trong quá trình sáng tạo nghệ thuật. Anh cho biết, khi chuyển sang học cao học tại Pennsylvania Academy of the Fine Arts (Mỹ), anh nhận ra rằng mỹ thuật và các yếu tố sáng tạo không tồn tại tách biệt, mà luôn nằm trong một hệ thống xã hội rộng lớn hơn. Nếu thiếu nghiên cứu, người nghệ sĩ sẽ không thể đối thoại với cuộc sống và các vấn đề đương đại.

Diễn giả Phạm Hà Ninh (Á Space) trình bày mở đầu tọa đàm

Theo anh, trong bối cảnh nghệ thuật ngày nay, nghiên cứu là yếu tố mặc định: hầu hết nghệ sĩ đương đại đều có công trình nghiên cứu riêng, và họ tiến hành nghiên cứu thông qua chính thực hành sáng tạo của mình. Tuy nhiên, tri thức trong thực hành là một dạng tri thức đặc thù, vốn khó truyền đạt trọn vẹn từ người này sang người khác. Từ kinh nghiệm bản thân, Phạm Hà Ninh cho rằng một quá trình thực hành nghiên cứu hiệu quả cần bao gồm ba yếu tố chính: phương pháp thực hành, phương pháp phản tư và kết nối tri thức.

Phương pháp thực hành được thể hiện qua các hoạt động sáng tạo cụ thể như vẽ, sắp đặt, video, trình diễn… Trong khi đó, phương pháp phản tư bao gồm việc ghi chép, phân tích, và suy ngẫm về chính quá trình sáng tạo, đây chính là phần giúp nghệ sĩ tự nhận thức sâu sắc hơn về lựa chọn của mình. Cuối cùng, kết nối tri thức là khả năng xác định rõ câu hỏi mà mình đang đặt ra, lý do vì sao nó quan trọng, và ai khác cũng đang đặt cùng một câu hỏi ấy.

Từ đó, anh nhấn mạnh rằng khái niệm Practice-as-Research (thực hành như là nghiên cứu) đặt trọng tâm vào tư duy phản tư – yếu tố khiến tác phẩm nghệ thuật trở thành một hình thức truy vấn tri thức. Không phải cứ sáng tác là đã mang tính nghiên cứu, chỉ khi người nghệ sĩ sáng tác có chủ đích, biết rõ mình đang tìm hiểu điều gì và đặt tác phẩm vào một hệ thống câu hỏi, thì thực hành ấy mới thực sự có giá trị nghiên cứu.

Kiến trúc và không gian như một hình thức nghiên cứu

Tiếp nối phần chia sẻ, nhóm Exutoire trình bày cách họ thực hành kiến trúc và không gian thông qua tư duy nghiên cứu. Các thành viên của nhóm đều xuất phát từ nền tảng kiến trúc truyền thống, nhưng dần chuyển hướng sang thực hành liên ngành, kết hợp giữa kiến trúc, nghệ thuật và xã hội học. Nhóm đặc biệt quan tâm tới yếu tố phê bình queer trong kiến trúc, coi đây là một hướng tiếp cận mang tính chất phản biện và mở rộng diễn ngôn không gian công cộng.

Nhóm Exutoire (Bùi Quý Sơn và Paul-Antoine Lucas) trình bày về những dự án thực hành nghệ thuật dựa trên nghiên cứu của mình

Trong các dự án của mình, Exutoire xác định ba phương pháp chính: đối thoại (conversation), thiết kế và xây dựng (design and building), và truyền thông – lan tỏa (communication and dissemination). Ba phương pháp này gắn bó chặt chẽ với nhau, tạo thành một quy trình thống nhất. Đối thoại là điểm khởi đầu, nơi nhóm tiến hành thảo luận và phỏng vấn để xác định đối tượng nghiên cứu, thiết lập ngữ cảnh và mối liên hệ giữa các bên liên quan. Thiết kế và xây dựng là giai đoạn hiện thực hóa các ý tưởng sáng tạo, đồng thời đóng vai trò như chất xúc tác cho những phát hiện mới trong quá trình nghiên cứu. Cuối cùng, truyền thông và lan tỏa là bước đưa kết quả nghiên cứu đến công chúng thông qua các triển lãm, xuất bản zine, podcast, hoặc sự kiện công bố (launch event).

Theo nhóm, thực hành dựa trên nghiên cứu (research-based/led practice) không chỉ thuần túy sáng tạo mà bao gồm bốn lĩnh vực song hành: thiết kế, giảng dạy, giám tuyển và viết – xuất bản. Quá trình này có tính tương tác liên ngành cao, nơi một dự án thiết kế có thể dẫn tới việc viết sách, hoặc ngược lại, một bài viết có thể mở ra ý tưởng thiết kế mới.

Một ví dụ tiêu biểu là dự án Queer Practices in Architecture (2022 - 2023), trong đó Exutoire khởi đầu bằng các cuộc đối thoại và phỏng vấn để tổng hợp dữ liệu, từ đó đặt câu hỏi: Làm thế nào để kiến tạo không gian công cộng dựa trên tinh thần queer? Kết quả là một triển lãm sắp đặt với nhiều góc nhìn, giọng nói và ký ức đan xen, phản ánh tính đa thanh của diễn ngôn kiến trúc đương đại.

Bên cạnh đó, nhóm cũng chia sẻ về dự án thiết kế các bùng binh đô thị với tên gọi Transversality and Space (2024) nơi họ tự xây dựng, sắp đặt và thử nghiệm những phương án không gian khác nhau để quan sát tác động của kiến trúc lên đời sống công cộng. Theo Exutoire, “bất cứ điều gì cũng có thể trở thành nghiên cứu nếu người làm đặt tâm huyết và tinh thần thử nghiệm vào chất liệu và phương pháp của mình”. Họ nhấn mạnh rằng việc truyền thông và lan tỏa kết quả nghiên cứu không nhất thiết phải thông qua bảo tàng hay nhà xuất bản; đôi khi, việc mời công chúng đến studio để trực tiếp đối thoại cũng là một hình thức tiếp cận hiệu quả và có ý nghĩa.

Phần trao đổi rất sôi nổi với những câu hỏi cả bằng tiếng Anh lẫn tiếng Việt của khán giả

Trong phần chia sẻ tiếp theo, Phạm Hà Ninh giới thiệu dự án Country X – một thế giới giả tưởng do anh sáng tạo nên, với ngôn ngữ, ký hiệu và hệ thống biểu tượng riêng. Dự án, với tư cách là một tác phẩm để bảo vệ luận án, không sử dụng các hình ảnh có sẵn mà tự kiến tạo một “quốc gia” mang tính tưởng tượng, qua đó can thiệp vào cách nhìn và cách diễn giải của người xem. Theo anh, việc tạo ra một hệ thống ký hiệu riêng biệt chính là cách thức để nghệ sĩ thử nghiệm khả năng kiến tạo tri thức thông qua thực hành nghệ thuật.

Ranh giới giữa nghệ thuật và học thuật ngày càng mở

Phần đối thoại cuối buổi tọa đàm xoay quanh câu hỏi: Nếu nghệ sĩ quá tuân thủ quy trình nghiên cứu, liệu tác phẩm có trở nên khô khan, hàn lâm? Các diễn giả cho rằng điều quan trọng là tìm ra sự cân bằng giữa lý thuyết và sáng tạo. Nghệ thuật đương đại không chỉ nhằm khơi gợi cái đẹp mà còn hướng tới nhiều mục tiêu xã hội và chính trị khác nhau.

Khung cảnh buổi tọa đàm

Ngày nay, ranh giới giữa các định nghĩa, giữa nghiên cứu nghệ thuật và nghiên cứu hàn lâm đang ngày càng mở rộng, hay thậm chí là bị làm mờ. Với tư cách là kiến trúc sư, nhóm Exutoire cho rằng việc viết sách cũng là một hình thức đóng góp cho kiến trúc, và ngược lại, thiết kế kiến trúc cũng có thể được xem như một cách viết mới – một hình thức kiến tạo tri thức bằng ngôn ngữ không gian.

Buổi tọa đàm khép lại trong không khí trao đổi sôi nổi, để lại nhiều gợi mở cho sinh viên và học viên về mối quan hệ giữa nghiên cứu – thực hành – sáng tạo, cũng như cách nhìn nhận thực hành nghệ thuật như một quá trình sản xuất tri thức sống động và mang ý nghĩa xã hội trong bối cảnh đương đại.

Các diễn giả chụp ảnh lưu niệm